SAKO MAHALLESİNİN TARİHÇESİ

4000 yıllık tarihi geçmişi olan başlangıcı Urartulara kadar uzanan  Harput kenti 1500 rakımlı tepede çevresine hakim konumda, savunma amaçlı bir kent hüviyetinde oluşu nedeniyle çeşitli medeniyetler tarafından yurt olarak tercih edilmiş kale kent olarak öne çıkmıştır. Halk arasında buraya ''Yukarı Şehir'' denilmiştir, Harput yüksek bir tepenin üzerinde olduğu için yukarı şehir denmiş ama gerçekte çok yüksek medeniyetlerin yaşamış olması nedeniyle de Yukarı Şehir olmayı hak etmiştir. Urartular, Hititler,Huriler,Romalılar,Bizanslılar,Akkoyunlular,Artukoğulları,Selçuklu ve Osmanlılar dönemlerini yaşamıştır, Bu medeniyetlerden kalan bir çok tarihi eser zamana kafa tutarcasına halen ayaktadır, bu eserler onların devlet, sosyal   ve kültürel   yapısı hakkında bizi bilgilendirmektedir, örneğin, Urartulardan kalan kalesi, Selçuklu döneminden kalan Ulu camisi, Akkoyunlular'dan kalan Saray(Sara) Hatun Camisi, Osmanlı döneminden kalan Kurşunlu Camisi, Artukoğullarından kalan Alacalı mescit gibi.

Tarihi kaynaklara göre yetmiş bin nüfusa ulaşan Harput Anadolu'da önemli bir kent konumuna gelmiş  özellikle  18.  yüzyılda                                          Amerikan,Fransız,Alman,İngiliz  kolejleri  Askeri  idadisi  ve mektepleriyle bir eğitim kenti olurken, bu ülkelerin misyoner çalışmalarına da sahne olmuştur.

Romalıların  Bayındırlığı,Selçukluların  hümanistliği,Osmanlıların  devletçiliğini  Harput'un tarihinde açıkça görmek mümkündür, 1071 yılındaki Malazgirt savaşından iki yıl sonra Alpaslan'ın beylerinden Çubuk Bey tarafından alınan Harput Türk topraklarına katılmıştır.

yerleşik düzene geçilmesi, halkın bağcılık ve bahçecilikten tarıma yönelmesi yeni yerleşim yeri arama  zorunluluğu  getirmiştir,  aynı  dönemlerde  Harput'un  mezrası  durumunda  olan  ve'' Mezre''olarak bilinen  yerde bu günkü Elazığ kenti kurulmaya başlamıştır. Tarıma elverişli olan bu alan  önceleri sadece askeri alan olarak kullanılmış ve   bazı beylerin konaklarından oluşurmuş.

1800 lü yılların başından itibaren ovaya inmeye başlayarak Elazığ kentinin oluşumunu sağlamışlardır,sonuçta 1834 yılında o dönemin Harput Valisi Mehmet Reşit Paşa şehri kurdurmuştur,1866 tarihinde İsmi Mamurat'ül Aziz olarak konmuş sonra Elaziz olmuş. 17/12/1937 yılında ulu önder ATATÜRK'ün  şehri ziyaretinden sonra ( bu tarih yıllardır ilimizde ATATÜRK'ün şehrimize gelişi olarak törenlerle kutlanmaktadır) 18-12-1937 tarihli icra vekilleri ( bu günkü Bakanlar kurulu) kararıyla Elazığ olarak değiştirilmiş olup, Anadolu'da düşman ayağının girmediği nadir illerimizden birisi olarak kalmıştır.

Şehrin oluşumundan önce Harput'un güney doğusunda bulunan Hüseynik köyü ve çevresinde askeri karargahların bulunduğunu İshak Sunguroğlu yazdığı ''Harput yollarında'' adlı kitabında belirtmiştir. Dört ciltlik eserin I. Çilt 152. sayfasında 1635 yılında sultan Murat'ın Tebrizi fethinden dönerken Mollakentinde bir gece kalıp Ahmet Peykeri'yi ziyaretinden bir gün sonra  Hüseynik ve mezre arasında bulunan Deve gölü yakınında kurulu olan askeri karargahı ziyaret ettiği burada dört gün kaldığı ayrıca oradan Harput'a giderek Acemistandan getirdiği Minber ve bir Acem halısını Ulu Camiye hediye ettiğini belirtmiştir.

1820 yılında Osmanlı ordusu İran seferine giderken içlerinde Özbek asıllı Hacı Mustafa Paşa isimli  birisi  varmış  Harput'tan geçerken  Hüseynik  köyünü  görmüş  ve  çok  beğenmiştir  sefer dönüşünde Hüseyniğe gelerek yerleşmiş, şu andaki Ulukent ilkokulunun bulunduğu yere bir konak yaptırmış uzun bir süre burada oturduktan sonra 1850  yılında sako mahalleye gelerek bir dönüm arazi almış ve tek katlı ama büyükçe bir ev yapmıştır çevresini yüksekçe duvarlarla örmüştür                                                                                                          o dönemde mahallede birkaç bey konağı dışında fazlaca yerleşimin olmayışı çevresinde sadece askeri alanların var olduğu bilinmektedir. Bu paşanın üçüncü göbekten torunları olan Özbek ailesi mahallede( Beygil diye bilinirler )halen yaşamaktadırlar.

Sivricenin Harbatu köyünden Abezer Dirlik bir Osmanlı binbaşısıyla evlilik yaparak 1880 yılında mahalleye yerleşmiştir 1905 yılında Yemene gönderilen birlikte yer alan ve eşininde katıldığı törenle gönderilen binbaşı Yemendeki Huş bölgesinde şehit olmuştur, Abezer Hanım'ın yeğenleri olan Seçkin ailesi halen mahallede yaşamlarını sürdürmekteler.

SAKO MAHALLESİ KIRMIZI KONAK

 Osmanlı ordusunda yüzbaşı olan Hasan Çelik 1903 yılında Elazığ'a atanmış ve mahalleden Sülbiye Hanım'la evlenerek yerleşmiş ve mahallede ilk defa üç katlı bir ev yaptırmıştır. Oğlu Cemil Çelik'te baba mesleğini seçmiş yüzbaşı olarak altmış ihtilaline katılmış daha sonra binbaşı olarak emekli edilmiştir. Ailesi halen mahalledeki evlerinde yaşamaktadırlar.

Buradan da anlaşıldığı gibi o dönemde askeri alanların bulunduğu bölgenin bu günkü Sako Mahallesi olduğu ortaya çıkar. Ayrıca bir zamanlar mahallede'' Kırmızı Konak'' olarak bilinen büyük bir askeri karargah binasının varlığı bilinmektedir. Bu

bina uzun yıllar Askeri Karargah ve Tutuk Evi olarak'ta kullanılmıştır 1925 yılında Şeyh Sait isyanınına katılanların bu binayı ele geçirdikleri ancak binbaşı Rasim Bey kumandasında bir askeri ve sivil   gruba mahalle halkınında katılmasıyla   konağa girenler buradan çıkarılmıştır,(   Harput yollarında eserinin I.çilt 231 sayfasında belirtilmiştir), Ayrıca bu olayı bizzat yaşayan ve mahallenin şu andaki en yaşlı üyesi olan (1908 doğumlu) 98 yaşındaki Hüseyin Kuran bu saldırı sırasında Gırnatacı  Şükrünün  de  askeri  marşlar  çalarak  isyancıları  korkuttuğunu,  kaçan  isyancıların arkasından mahalle halkınında ateş ettiğini anlatmıştır.Bu binanın sonradan büyük bir patlama sonucunda yandığı bilinmektedir.

Yaptığım araştırmada 1925 yılında Şeyh Sait isyanına katılanların sonradan yakalanarak   bu binada tutulup sorgulandığı ve haps edildiği  mahallenin yaşlıları tarafından doğrulanmıştır. Yine uzun yıllar bir ast Subay(Gedikli ) okulunun da mahallede olduğu , şu anda Ordu Evinin bulunduğu bölgede Yemene asker gönderilerek  türkülere konu olan redif kışlasının ve bir süvari bölüğünün mahallede  olduğu ,bu kışlaların  1838 yılında Vali Mehmet Reşit Paşa tarafından kurdurulduğu bilinmektedir, daha sonraları ağır bakım silah fabrikasının kurulması ve askeri lojmanların  burada yapılması,askerlik şubesinin burada kurulması yine Deve Gölü civarında askeri depolar  olduğu , mahallenin batıdan giriş kısmında yani şu andaki Ordu Evinin üst giriş kapısının bulunduğu yerde bir süvari birliğinin de var olduğunu biliyoruz, Özellikle katana tipi atların bulunduğu birlik 1961 yılına kadar mahallede kalmıştır, Altmışlı yıllarda bu birlik her gün süvarileriyle birlikte sabah sporu olarak mahallenin içerisinden rahvan bir yürüyüşle Hüseynik köyüne kadar gider döner, mahalle halkı bunu ilgiyle izlerdi. Çocukluğumda bu bölüğü her sabah izlerdim, kısaca mahalle oluşmaya başladığında buraların askeri alan olduğu ortaya çıkmaktadır.

demlik,  Elamı, Kekan, Güneyça- yırı, Hamedi köylerinden çok sayıda göç almıştır daha sonraları ise Palu, Pertek ve diğer ilçelerden gelerek yerleşenlerin çok olduğu, ancak Keban Barajının yapıl- masıyla da çok sayıda  göç aldığı bilinmektedir.

Elazığ kenti oluşurken insanlar özellikle kendi köy ve kasabalarının yoluna yakın mahal- leleri tercih ettiklerini görüyoruz, Sako mahallede bundanetkile- nerek sadece şehrin doğusundan gelenler tarafından tercih edilmiş, yerleşim  yerini  seçerken  kendi

Hüseyin KURAN, Ahmet BULUT, Hüseyin DOĞAN

kültüründen gelen ailelerin bulun-

duğu yerlere yerleşmeye çalışmışlardır, bu nedenle sako mahalle'de Harput ve köylerinden gelenler tarafın- dan oluşturulmuş olup  engin Harput kültürü uzun yıllar bu- rada yaşatılmıştır, yaşam tarzlarına,kıyafetlerine yap- mış oldukları evlerin tipine bakarak Harput'un bir deva- mının olduğunu söylemek mümkündür. Evler tek ve iki katlı cumbalı, orta sofalı, bahçeli oluşunun yanı sıra kerpiçten yapılmış dış duvar- ları, iki anaç bir kuzu, iç duvarları bir anaç bir kuzu olarak örülmüş, (Bakınız evler ) ayrıca mahalle büyü- meye başlayınca,bahçeli ni- zamdan bitişik nizama geçil- miş dar ve taş döşeli sokakları ile küçük bir Harput kentinin benzeri olmuştur, evler birbiri ardına yapılmış nüfus art- maya başlamış zaman içeri- sinde şehrin en büyük ve en güzel mahallesi oluşmuştur